نسرین اسماعیلیان * کارینه طهماسیان ** محسن دهقانی فرشته موتابی ****

Transcript

1 تاريخ دريافت مقاله: 49// تاريخ بررسی مقاله: 49/1/ تاريخ پذيرش مقاله: 49/19/1 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز تابستان 149 دورهی اول سال شماره صص: اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه آگاهانه و پذیرش در فرزندان طالق نسرین اسماعیلیان * کارینه طهماسیان ** *** محسن دهقانی فرشته موتابی **** چکیده هدف از پژوهش حاضر تعیین اثربخشی برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانات منفی )اضطراب افسردگی و خشم( و افزايش پذيرش و توجه آگاهانه در کودکان دارای والدين مطلقه بود. طرح پژوهش شبه آزمايشی و از نوع پیشآزمون- سپ آزمون و پیگیری با گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل تمام کودکان 1 تا 1 سالهی دارای والدين مطلقه و ساکن در شهر تهران بود که در مدارس دولتی به تحصیل اشتغال داشتند. نمونه شامل 11 نفر )1 دختر و پسر( بودند که به شیوه در دسترس از مدارس مذکور انتخاب شدند و در نهايت به صورت تصادفی در دو گروه کنترل )4 دختر و 7 پسر( و آزمايش )4 دختر و 4 پسر( جايگزين شدند. تمام آزمودنیها چک لیست تنظیم هیجانی کودکان )ERC( ابزار سنجش ذهنآگاهی و پذيرش کودک )CAMM( شاخص افسردگی کودک )CDI( پرسشنامه حالت و صفت اضطراب )STAIC( همچنین پرسشنامه حالت و صفت خشم )STAXI( را قبل از درمان بعد از درمان و نیز پس از شش ماه در مرحله پیگیری تکمیل کردند. گروه آزمايش در جلسه نود دقیقهای و به مدت سه ماه تحت آموزش برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی قرار گرفت. نتايج آزمون مانکوا نشان داد که برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی بهطور معناداری تنظیم هیجانی را در کودکان دارای والدين مطلقه افزايش میدهد. دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی تهران * esmailian89@yahoo.com استاديار گروه روانشناسی پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی تهران ** دانشیار گروه روانشناسی بالینی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی تهران *** استاديار گروه روانشناسی پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی تهران ****

2 44 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) بهعالوه کاهش معنادار نشانهه یا اضطراب افسردگی و خشم و افزايش معنادار ذهنآگاهی و پذيرش در کودکان مشاهده شد. نتايج ذکر شده در مرحله پیگیری نیز باقی ماند. نتايج نشان داد که برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی تنظیم هیجانی را در کودکان دارای والدين مطلقه افزايش می دهد و به آنها کمک میکند که با شرايطشان بهتر سازگار شوند. کلیدواژگان: ذهنآگاهی شناختدرمانی تنظیم هیجانی توجه آگاهانه پذيرش طالق کودک. مقدمه يکی از مهمترين چالشهايی که هر جامعهای همیشه با آن روبهرو است واقعیتی به نام طالق است. پديدهای که در جوامع امروزی با سرعت زيادی در حال افزايش است و آثار و پیامدهای عمیق اقتصادی اجتماعی روانشناختی و قانونی بر مردان و زنان مطلقه و فرزندانشان دارد )ويس 476(. بخش مهمی از آسیبهای زوجینی که طالق میگیرند به کودک برمیگردد )هترينگتون کاکس و کاکس 476 جانستون کمپل و ماير 414(. 1 با افزايش سريع طالق در در 11 سال اخیر پژوهشگران و روانشناسان بالینی بیش از پیش به اهمیت اين واقعهی استرسزا در رشد و سازگاری کودکان پی بردهاند )آماتو و کیت 44(. 9 پژوهشگران معتقدند کودکان دارای والدين مطلقه در مقايسه با ساير کودکان نمره پايینتری مقیاسهای تحصیلی بیشتری سالمت روانی کسب دارند عزتنفس میکنند. اين کودکان مشکالت عاطفی رفتاری و و مشکالت اجتماعی پايینتر را گزارش فراوانتری میکنند و به طور کلی ناسازگاری روانشناختی در آنها مشهودتر است )والراستاين و لويس کلی 6 و 111.)11 بريور 7 شايعترين مشکل اين کودکان فقدان مهارت تنظیم يکی از هیجانی و کنترل هیجانات منفی و ناخوشايند است )ويس 476(. تنظیم هیجانی 1 جنبهه یا خلقوخو است که در پیشبینی کنارآمدن کودکان با اين مشکالت نقش مهمی بازی 1- Weiss - Hetherington, Cox, & Cox 3- Johnston, Campbell, & Mayer 4- Amato & Keith 5- Wallerstein & Lewis 6- Kelly 7- Brever 8- emotion regulation

3 44 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... میکند )ديويس و کامینگز 444 ديويس مايرز و کامینگز 446 روتنبرگ کیم و هرمن )119( 9 مطرح کردند که هیجانات يا به وسیلهی اجتناب و يا استال 441(. 1 هايز و فلدمن به وسیله درگیری بیش از حد میتوانند تنظیم شوند. اجتناب از تجارب کنونی میتواند شامل سوگیری انتخابی اطالعات تحريف شناختی يا عدم درگیری هیجانی باشد. درگیری بیش از حد نیز شامل نشخوار نگرانی مزمن وسواسه یا فکری و رفتارهای اجباری است. هر دوی اين راهبردهای تنظیم هیجان نیازمند تغییر توجه از رويدادهای کنونی به طرف رويدادهای گذشته يا آينده هستند. زمانیکه کودکان هیجاناتشان را تنظیم میکنند و به چالشه یا روشه یا سازنده و مؤثر پاسخ میدهند مهارته یا اين کودکان با استفاده از اين مهارته یا زندگی با مقابلهای کارآمد رشد پیدا میکنند. بعد از مقابلهای کارآمد عمدا شرايطی را ايجاد میکنند تا بتوانند تحت آن شرايط هیجاناتشان را به گونهای کنترل کنند که به نفع آنها وارد عمل شوند )آمنپالک گارنفسکی و کريج 4 شکله یا اين نوع درمان 117(. يکی از جديدترين و در عین حال مؤثرترين مبتنی بر شناختدرمانی ذهنآگاهی MBCT-C 6 يک است. رواندرمانی گروهی برای کودکان سنین 4 تا 1 سال است که مخصوصا برای افزايش توجه در کودکان توسعه پیدا کرده است )هايز و فلدمن 119(. پژوهشگران معتقدند که بیشتر کودکان مبتال به اختالالت هیجانی با اين برنامه بهبود میيابند. برای مثال پیرز دی آلبنیز و )111( بعد از بررسی 74 مطالعهی انجام شده روی مراقبه و ذهنآگاهی به اين نتیجه هالمز 7 رسید که مراقبه باعث شادی بیشتر تفکر مثبت خوداعتمادی بهبود مهارته یا مسأله حل )11( مطرح کردند که پذيرش و افزايش انعطافپذيری میگردد. سگال ويلیام و تیزدل 1 شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی 4 از عود افسردگی جلوگیری میکند و توانايی بیماران را برای مشاهده افکار و احساسات ماللآور افزايش میدهد. بیماران در برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی ياد میگیرند که توجه خود را از افکار و احساسات ناکارآمد منحرف کنند 1- Davis & Cummings - Myers 3- Rottenberg, Kim, & Herman-Stahl 4- Hayes & Feldman 5- Amone-P Olak, Garnefsk, & Kraaij 6- Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Children (MBCT-C) 7- Perez-De-Albeniz & Holmes 8- Segal, Williams, & Teasdale 9- mindfulness based cognitive therapy

4 44 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) )114( در پژوهشی روی و در عوض به بدن و طبیعت اطرافشان بیشتر توجه کنند. بردريک دانشآموزان به اين نتیجه رسید که خلق غمگین کودکان بعد از يادگیری ذهنآگاهی سريعتر بهبود پیدا میکند. لی سمپل رزا و میلر )111( اثربخشی شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی را بر رفتارهای برونیسازی شده و درونیسازی شدهی 4 کودک 4 تا ساله بررسی کردند. نتايج کاهش معنادار مشکالت برونیسازی و درونیسازی را در اين کودکان )11( هم به اين نتیجه رسیدند که نشان داد. زيدان جانسون دياموند ديويد و گولکاسیان 1 مراقبه ذهنآگاهی موجب بهبود خلق حافظهکاری و کارکردهای اجرايی میشود و آموزش کوتاهمدت آن خستگی افسردگی و اضطراب را کاهش میدهد. در نهايت گلدين و گراس 9 )11( مطرح کردند که آموزش کاهش استرس مبتنی بر ذهنآگاهی 4 نشانهه یا استرس اضطراب و افسردگی را در نوجوانان مبتال به اختالل اضطراب اجتماعی کاهش میدهد. با افزايش ذهنآگاهی پاسخدهی هیجانی نوجوانان به گونهای تغییر میکند که موجب کاهش تجربه هیجانی منفی کاهش فعالیت آمیگدال و افزايش فعالیت مناطق مغزی مرتبط با توجه میگردد. بنابراين از پژوهشه یا نتايج مختلف اينگونه استنباط که میشود MBCT-C احتماال در زمینه بهبود توجه و کاهش مشکالت هیجانی و رفتاری کودکان آيندهای روشن و امیدوارکننده دارد لذا با توجه به اثربخشی آن در هر دو فرهنگ شرقی و غربی احتماال انتخاب مناسبی برای کاهش مشکالت هیجانی و توجه در کودکان ايرانی است. آموزش MBCT-C به کودکان ياد میدهد از فرآيندهای ناخودآگاه ذهن آگاه شوند و به شیوهای مؤثر به افکار احساسات و حواس بدنی واکنش نشان دهند. برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی به پرورش مهارته یا مقابلهای کارآمد در کودکان کمک میکند. با تمرين ذهنآگاهی کودکان بتدريج ياد میگیرند که چگونه بدون اتکا به راهبردهای مقابلهای به رويدادهای زندگی مؤثرتر پاسخ دهند. در اين برنامه کودکان میآموزند که بدون قضاوت در مورد افکار احساسات و حواس بدنی فقط به مشاهده بپردازند و هر آنچه در زمان حال وجود دارد را بپذيرند. اين توجه آگاهانه به افکار احساسات و حواس بدنی توانايی کودکان را برای کنترل هیجانات 1- Broderick - Lee, Semple, Rosa, & Miller 3- Zeidan, Johnson, Diamond, David, & Goolcasian 4- Goldin & Gross 5- mindfulness-based stress reduction (MBSR)

5 41 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... منفی افزايش میدهد و منجر به کاهش هیجانات میگردد. در حال حاضر پژوهشه یا منتشر شدهی اندکی در مورد اثرات بالینی تمرينهای ذهنآگاهی بر کودکان وجود دارد ولی با اين وجود رويکردهای مبتنی بر ذهنآگاهی ممکن است مداخالت مناسبی برای آن دسته از اختالالت دوران کودکی باشند که شامل درک اشتباه يا اجتناب از نشانهه یا درونی و بیرونی مثل اضطراب افسردگی و ساير اختالالت هیجانی هستند. از اين رو پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی بر تنظیم هیجانی کاهش نشانهه یا منفی و افزايش خودآگاهی و پذيرش در کودکان دارای والدين مطلقه انجام شد. روش جامعه آماری نمونه و روش اجرای پژوهش طرح پژوهش شبهآزمايشی و از نوع پیشآزمون- پسآزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش حاضر کلیهی کودکان 1 تا 1 سالهی دارای والدين مطلقه )دختر و پسر( و ساکن در شهر تهران بودند که با توجه به مجوزهای صادر شده از سوی آموزش و پرورش امکان دسترسی به آنها وجود داشت. از آنجايی که در پژوهشه یا تجربی تعداد نمونه مورد نیاز برای هر يک از گروهها در حدود 4 آزمودنی است بنابراين با در نظر گرفتن احتمال افت حدود 91 آزمودنی برای حجم نمونه در نظر گرفته شد. معیارهای ورود به نمونه در پژوهش حاضر شامل دامنه سنی 4 تا 1 سال عدم وجود مشکالت جسمانی حاد عدم استفاده از خدمات روانشناختی و رواندرمانی در حین شرکت در برنامه وجود حداقل يکی از نشانهه یا افسردگی اضطراب و خشم در کودک و حداقل تحصیالت ديپلم برای والد بودند. معیار خروج هم غیبت بیش از 9 جلسه در فرآيند درمان بود. آزمودنیها پرسشنامه صفت و حالت اضطراب پرسشنامه صفت و حالت خشم و سیاهه افسردگی کودک را تکمیل کردند. سپس بر حسب نمراتی که در اين پرسشنامهها به دست آوردند )نمرات بیشتر از يک انحراف معیار باالی میانگین( در دو گروه آزمايش )1 نفر( و کنترل )1 نفر( جايگزين شدند. میانگین نمرات کودکان در هیجانات منفی اضطراب افسردگی و خشم در گروه آزمايش با گروه کنترل متفاوت بود. نتايج آزمون t مستقل نشان داد که از لحاظ معدل سال قبل سن و هیجانات منفی بین اين دو گروه هیچ تفاوت معناداری وجود ندارد. در پايان پژوهش دو نفر از کودکان گروه

6 05 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) آزمايش به علت مشکالت شخصی از شرکت در برنامه انصراف دادند. دو کودک ديگر نیز به علت غیبت بیش از چهار جلسه از نمونه کنار گذاشته شدند. در گروه کنترل نیز دو نفر از کودکان به علت شرکت نکردن در پسآزمون از نمونه حذف شدند. تحلیل آماری نشان داد که حذف اين آزمودنیها روی نتايج تأثیری نداشت اما از آنجايی که اطالعاتی که از اين افراد در دست بود کافی نبودند و نیز آزمودنیهای مذکور معیارهای خروج را پر کردند ترجیحا از نمونه کنار گذاشته شدند. بدين ترتیب در نهايت گروه آزمايش با 9 نفر و گروه کنترل با 6 نفر نمونه پژوهش حاضر را تشکیل دادند. کودکان گروهه یا آزمون پس آزمون و پیگیری شش ماهه به پرسشنامهه یا آزمايش و کنترل در مراحل پیش زير پاسخ دادند: چک لیست تنظیم هیجانی.)ERC( 1 چک لیست تنظیم هیجانی يک مقیاس خودگزارشی 9 آيتمی است که هم آيتمهای مثبت و هم آيتمهای منفی دارد و توسط شیلد و سیچتی )441( طراحی شده است. هر آيتم شامل يک مقیاس لیکرت 9 درجهای است که از )تقريبا همیشه( تا 9 )هرگز( درجهبندی شده است. همسانی درونی ERC تقريبا 1/14 برآورد شده است که نشاندهندهی پايايی خوب اين پرسشنامه است )شیلد و سیچتی 447(. در ايران اين پرسشنامه برای اولین بار توسط پژوهشگر ترجمه و توسط متخصصین ترجمه برگردان شده و پايايی و روايی آن در اين پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. نمرات باال در چک لیست تنظیم هیجانی نشاندهنده توانايی افراد در مديريت و تنظیم هیجانات است. در پژوهش حاضر اعتبار واگرای اين پرسشنامه با خردهمقیاسهای اضطراب صفت اضطراب حالت سیاههی )411( برای کودکان )STAIC( سیاهه افسردگی کودک اضطراب صفت- حالت اسپیلبرگر 1 )CDI( و خردهمقیاسهای صفت خشم و حالت خشم در پرسشنامه بیان صفت و حالت خشم )STAXI( به ترتیب 1/71 1/6 1/91 1/61 و 1/64 محاسبه شده است. ضريب آلفای کرونباخ برای خوب آن است. پرسشنامهی سیاهه افسردگی کودک تنظیم هیجانی 1/71.)CDI( سیاههی بهدستآمد که 9 افسردگی کودک نشاندهندهی پايايی توسط کوواکس در سال 1- Emotion Regulation Checklist (ERC) - Shields & Cicchetti 3- Spielberger 4- Child Depression Inventory

7 ج و 1 01 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه برای ارزيابی افسردگی کودکان تهیه شد و يکی از معمولترين ابزارهايی است که در پژوهشه یا وسیعی جهت سنجش افسردگی کودکان و نوجوانان مورد استفاده قرار میگیرد )کوواکس 44(. CDI يک مقیاس خودگزارشی 7 مادهای است. کودکان بايد برای هر ماده سوال يکی از سه گزينه را انتخاب کنند که به هريک از آنها نمرههايی از 1 تا تعلق میگیرد. دامنهی نمرات از 1 تا 49 است. اين سیاهه برای کودکان و نوجوانان 7 تا 1 سال طراحی شده است و نشانهه یا افسردگی را در قالب پنج خرده مقیاس خلق پايین عزتنفس پايین ناکارآمدی فقدان لذت و مشکالت بین فردی میسنجد. نمرهی کل از جمع کل ماده سوالها به دست میآيد. اين آزمون کودکان و نوجوانان مبتال به افسردگی اساسی و افسردهخويی را از ساير شرايط بالینی و کودکان بهنجار افتراق میدهد. اين مقیاس به تغییرات افسردگی در طول زمان حساس بوده و ابزار قابل قبولی جهت سنجش شدت افسردگی میباشد. CDI دارای ثبات درونی پايايی بازآزمايی و روايی همگرای خوبی است )کوواکس 44(. ثبات درونی آن 1/4 گزارش شده است. بندورا و همکاران )446( ضريب پايايی آن را 1/16 گزارش میدهند. آلفای کرونباخ برای دو مقیاس 1/11 و 1/16 به دست آمد و ضريب 1/4 و 1/11 پايايی گزارش شد. طهماسیان )119( اين پرسشنامه را بر روی جمعیت دانشآموز ايرانی اجرا کرد. پايايی آزمون از طريق آزمون- بازآزمون 1/11 محاسبه گرديد. ثبات درونی آن نیز با آلفای کرونباخ 1/69 محاسبه شد. همچنین برای ارزيابی روايی محتوايی آزمون همبستگی اين آزمون با آزمون افسردگی بک نسخه دوم در جامعه بالینی 1/61 به دست آمد که در سطح 1/1 معنادار است. همچنین تحلیل عامل با چرخش واريماکس پنج عامل اصلی را در اين سیاهه مشخص نمود. در پژوهش حاضر ضريب آلفای کرونباخ برای خردهمقیاسهای خلق پايین عزتنفس پايین بیلذتی مشکالت طور کلی افسردگی به ترتیب 41/ 1/64 1/14 1/47 1/61 پرسشنامه اضطراب صفت- حالت اسپیلبرگر برای کودکان بینفردی ناکارآمدی و به 1/1 بهدست آمد. اين ابزار.)STAIC( نخستین بار با هدف بررسی اضطراب در کودکان طراحی شد. اين سیاهه 91 عبارت دارد و دارای دو خرده مقیاس اضراب صفت و اضطراب حالت است. خرده مقیاس حالت STAIC 1- Kovacs - State-Trait Anxiety Inventory for Children (STAIC)

8 0 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) دارای 1 عبارت است که چگونگی احساس کودکان را در مدت زمانی خاص اندازهگیری میکند. خرده مقیاس صفت STAIC نیز 1 عبارت دارد که با استفاده از آن کودک احساس خود را بهطورکلی توصیف میکند. به گزينههايی که بیانگر وجود اضطراب است نمره بیشتری تعلق میگیرد. بنابراين در اين سیاهه نمرهی بیشتر بیانگر وجود اضطراب بیشتر است. نمرهی کل نیز از جمع کل ماده سوالها به دست میآيد. درصورتیکه آزمودنی به سه يا بیش از سه ماده سؤال پاسخ نداده باشد روايی پرسشنامه زير سوال میرود. اين پرسشنامه توسط کودکان به صورت گروهی يا انفرادی تکمیل میشود. مدت زمان تکمیل ابزار برای کودکان 1 سال به باال حدود 1 دقیقه است کودکان کمسنتر به مدت زمان بیشتری نیاز دارند. همسانی درونی اين ابزار بسیار خوب گزارش شده است ) 1/44 تا 1/16=α(. به منظور بررسی روايی همزمان همبستگی آن با مقیاس اضطراب آشکار کودکان و مقیاس اضطراب عمومی کودکان به ترتیب 1/74 و 1/61 گزارش شده است )اسپیلبرگر ادواردز الشن مونتوری 1 و پالتزک.)411 9 زمانی اصل )177( روايی STAIC را در ايران با روش بازآزمايی در اضطراب حالت 1/64 )برای دختران( و 1/61 )برای پسران( و در اضطراب صفت 1/71 )برای دختران( و 1/11 )برای پسران( گزارش کرده است. تفاوت معنادار میان میانگین نمرهه یا افرادی که توسط روانشناس دارای اختالل اضطرابی و افرادی که بهنجار تشخیص داده شده بودند به عنوان شاخصی از روايی STAIC گزارش شده است. در پژوهش حاضر ضريب آلفای کرونباخ برای خردهمقیاس اضطراب صفت 1/76 و برای خرده مقیاس اضطراب حالت 1/16 بهدست آمده است. ابزار سنجش ذهنآگاهی کودکان ابزار سنجش و نوجوانان. ذهنآگاهی و کودکان نوجوانان 4 يک سنجش خودگزارشی 4 آيتمی در مورد ذهنآگاهی است که توسط گرکو دو )114( برای کودکان و نوجوانان ساخته شد. اين آزمون شامل آيتمهای مثبت و منفی و بائر 6 1- Edwards - Lushene 3- Montuori 4- Platzek 5- child and adolescent mindfulness measure (CAMM) 6- Greco, Dew, & Baer

9 03 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... است. آيتمها مواردی را اندازهگیری میکنند که عبارتند از: چگونه کودکان و نوجوانان تجارب درونی خود را مشاهده میکنند چگونه با آگاهی عمل میکنند و چگونه تجارب درونی خود را بدون قضاوت در مورد آنها میپذيرند. از پاسخدهندگان خواسته میشود که بر روی يک طیف 4 درجهای از هرگز در مورد من درست نیست )1( تا همیشه در مورد من درست است )9( مشخص کنند که هر آيتم تا چه اندازه تجارب آنها را منعکس میکند. اين سنجش دارای يک نمره کلی است. طیف نمرات پاسخدهندگان از 1 تا 11 است. نمرات باالتر نشاندهندهی سطوح باالتری از پذيرش و ذهنآگاهی است. پژوهش با استفاده از CAMM نشان میدهد که دارای روايی همزمان خوبی است. برای ذهنآگاهی و پذيرش کودکان همسانی درونی خوبی با آلفای کرونباخ 1/17 گزارش شده است که نشاندهندهی پايايی خوب آن است. اعتبار واگرای اين پرسشنامه با خردهمقیاس مشکالت توجه سیاههی رفتاری کودک )آخنباخ و رسکال 11( 1/44 گزارش شده است. همچنین در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ 1/14 بهدستآمد که نشاندهنده پايايی خوب اين پرسشنامه است. روند اجرايی پژوهش بعد از اخذ مجوزهای الزم از آموزش و پرورش شهر تهران و با مراجعه به مدارس آغاز گرديد. در هر مدرسه پس از کسب رضايت از کادر اجرايی کلیهی کودکان دارای والدين مطلقه با هماهنگی و همکاری مسئولین مدارس شناسايی شدند و از والدين آنها به منظور شرکت در جلسه معارفه دعوت به عمل آمد. در اين جلسه در مورد معايب و مزايای هیجانات منفی و راهبردهای کودکان برای مقابله با آن توضیحاتی ارائه شد برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی به والدين معرفی گرديد و در نهايت بعد از پاسخ به سئواالت والدين رضايتنامهی شرکت در برنامهی آموزشی MBCT-C بین والدين توزيع شد و از آنها درخواست گرديد که در صورت تمايل به شرکت در برنامه فرم رضايتنامه را تکمیل کنند و در اولین فرصت به دفتر مدرسه تحويل دهند. بعد از جلسه معارفه کودکانی که والدينشان رضايت خود را برای شرکت در پژوهش اعالم کرده بودند پرسشنامهه یا فوق را تکمیل کردند. از بین 41 رضايتنامه و پرسشنامه که در چند مدرسه توزيع گرديد تنها 16 نفر از کودکان دارای والدين مطلقه مطابق با معیارهای ورود و خروج در پژوهش باقی ماندند. 1- Achenbach & Rescrla

10 04 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) گروه آزمايش تحت آموزش برنامهی»شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی«قرار گرفت و گروه کنترل هیچ آموزشی دريافت نکرد. برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی توسط پژوهشگر و دستیار او انجام شد. در اين برنامه کودکان با افکار هیجانات و حواس بدنی خود آشنا شدند ياد گرفتند که بدون قضاوت به مشاهده آنها بپردازند و در زمان حال زندگی کنند. ايشان به مدت 1 ماه تحت آموزش تخصصی مربی ذهنآگاهی قرار گرفتند و صالحیتشان توسط مربی ذهنآگاهی تأيید شد. طرح پژوهشی اين مطالعه نیز قبل از اجرا مورد تصويب شورای پژوهشی پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی قرار گرفت و مطابق با کدهای اخالق حرفهای پژوهش شناخته شد. همچنین کارآزمايی بالینی شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی برای کودکان در مرکز کارآزمايیهای بالینی وزارت بهداشت از لحاظ اخالقی و محتوايی مورد تأيید قرار گرفت و و با شماره 14 ثبت گرديد. محتوای مداخله شامل آموزش فنون ذهنآگاهی آگاهی از افکار احساسات و حواس بدنی زندگی در زمان حال و پذيرش هر آنچه در زمان حال وجود دارد بود که بر مبنای برنامه آموزشی سمپل و لی )1( به کودکان آموزش داده شد. اين مداخله در دوازده جلسه نود دقیقهای به مدت سه ماه در مدارس برگزار گرديد. بعد از آن پیگیری 6 ماهه روی همان کودکان اجرا شد. کودکان بعد از اتمام برنامه پرسشنامههای قبلی را مجددا تکمیل کردند. به مدت شش ماه پس از آخرين جلسه گروه آزمودنیها مجددا ارزيابی شدند. درنهايت از آزمون تحلیل کوواريانس چند متغیره )مانکووا( برای تجزيه و تحلیل دادهها استفاده شد. یافتهها دادهه یا بررسی جمعیت شناختی نشان داد که میانگین سنی دختران در گروه آزمايش /99 سال )انحراف معیار 1/41( و در گروه کنترل /1 )انحراف معیار 1/61( بود. در مورد پسران در گروه آزمايش میانگین سنی /6 )انحراف معیار 1/44( و در گروه کنترل /9 )انحراف معیار 1/49( به دست آمد. عملکرد متغیرهای پژوهش حاضر با استفاده از شاخصه یا معیار در سه مرحلهی پیش آزمودنیهای دو گروه آزمايش و کنترل در آمار توصیفی شامل میانگین و انحراف آزمون پسآزمون و پیگیری در جدول ارائه شده است.

11 00 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... جدول 1. شاخصه یا متغیر تنظیم هیجانی صفت اضطراب حالت اضطراب صفت خشم حالت خشم افسردگی توجهآگاهانه و پذيرش توصیفی تنظیم هیجانی هیجانات منفی و ذهنآگاهی در فرزندان طالق انحراف معیار میانگین آزمايش کنترل آزمايش کنترل مراحل ارزيابی 4/1 4/4 9/61 9/41 پیشآزمون 4/ /7 9/99 4/7 پسآزمون 4/6 1/ 9/49 1/ پیگیری 9/41 4/7 94/46 97/9 پیشآزمون 4/9 /4 96/61 9/47 پسآزمون 4/16 /79 94/71 6/1 پیگیری 6/9 7/14 14/6 91/69 پیشآزمون 6/ 4/4 17 1/16 پسآزمون 6/1 4/11 17/41 4/91 پیگیری 4/1 1/19 4/4 7/74 پیشآزمون 9/44 4/1 1/4 9/7 پسآزمون 4/ 4/16 1/4 4/11 پیگیری 1/7 1/44 14/1 9/17 پیشآزمون 1/1 1/14 17/49 7/74 پسآزمون 1/17 1/16 11/9 4/4 پیگیری 7/14 7/1 7/4 1/7 پیشآزمون 7/97 /74 7/1 4/97 پسآزمون 7/1 /16 7/6 6/19 پیگیری 1/47 / 97/46 94/4 پیشآزمون 4/79 1/7 96/64 14/41 پسآزمون 1/69 /7 96/41 1/91 پیگیری همانطور که در جدول مشاهده میشود مقايسه گروههای آزمايش و کنترل نشان میدهد که میانگین نمرات پیش آزمون گروه آزمايش در متغیرهای تنظیم هیجانی صفت و حالت اضطراب صفت و حالت خشم افسردگی توجه آگاهانه و پذيرش از میانگین نمرات پیشآزمون گروه کنترل باالتر است. در مرحله پس آزمون و پیگیری نمرات گروه آزمايش در همه متغیرهای مذکور کاهش يافته است اما در گروه کنترل نمرات پیشآزمون پسآزمون و پیگیری تفاوت چندانی با هم ندارند. برای بررسی تفاوت بین دو گروه در متغیرهای موجود در جدول از آزمون تحلیل کوواريانس چندمتغیره )مانکوا( استفاده شد.

12 04 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) در ابتدا به منظور بررسی پیش فرض همگنی ماتريس واريانس- کوواريانس نتايج آزمون ام. باکس مدنظر قرار گرفت. از آنجايی که عدم معناداری اين آزمون نشاندهنده برقراری پیش فرض ماتريس واريانس- کوواريانس است بنابراين نتايج نشان داد که پیشفرض فوق در مراحل پس آزمون )1/114<P /76=F( و پیگیری )1/114 =P /4=F( برقرار نیست. از اين رو نتايج آزمون با استفاده از اثر پیاليی گزارش شد که نتايج آن در جدول آمده است. جدول. نتایج آزمون ام. باکس جهت بررسی پیش فرض همگنی ماتریس واریانس- کوواریانس متغیرهای پژوهش مراحل ارزیابی پسآزمون پیگیری F /76 Box's M 77/71 معناداری 1/114 1/114 /4 41/1 مقادیر اثر پیالیی 11/41 P= 1/91 /71 P= 1/1 نتايج تحلیل کوواريانس چندمتغیره به منظور تعیین اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر توجه آگاهانه و پذيرش تنظیم هیجانی نشانهه یا اضطراب خشم و افسردگی کودکان دارای والدين مطلقه در جدول 1 ارائه شده است. همانطور که در جدول 1 مشاهده میشود برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی بر تنظیم هیجانی در مرحله پسآزمون )1/111<p 41/14=F( و پیگیری )1/111<p 61/1=F( صفت اضطراب در مرحله پسآزمون )1/111<p 61/9=F( و پیگیری )1/111<p 49/=F( حالت اضطراب در مرحله پسآزمون )1/111<p 77/19=F( و پیگیری )1/111<p 71/4=F( صفت خشم در مرحله پسآزمون )1/114<p 1/9=F( و پیگیری )1/16<p 9/1=F( حالت خشم در مرحله پس آزمون )1/111<p 4/47=F( و مرحله پیگیری )1/11<p 9/17=F( نشانهه یا افسردگی در مرحله پسآزمون )1/111<p 4/1=F( و مرحله پیگیری )1/111<p 4/=F( و سرانجام بر توجه آگاهانه و پذيرش در مرحله پسآزمون )1/111<p 14/11=F( و مرحله پیگیری )1/111<P 96/1=F( اثر معناداری دارد. نمرات میانگین تعديل شده متغیرهای فوق نشان

13 04 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... داد که گروه آزمايش در مقايسه با گروه کنترل هیجانات منفی کمتری دارد )جدول (. جدول 3. نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیره برای متغیرها در مرحله پس آزمون و پیگیری متغیر تنظیم هیجانی صفت اضطراب حالت اضطراب صفت خشم حالت خشم افسردگی توجهآگاهانه و پذيرش مرحله پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری پس آزمون پیگیری F df 41/14 p< 1/ /1 p< 1/ /9 p< 1/ / p< 1/ /19 p< 1/ /4 p< 1/ /9 p< 1/ /1 p< 1/ /47 p< 1/ /17 p< 1/ /1 p< 1/ / p< 1/ /11 p< 1/ /1 p< 1/111 7

14 04 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) بهمنظور بررسی اين که آيا کاهش هیجانات منفی در اثر آموزش برنامه ذهن آگاهی بوده است يا خیر از پرسشنامه ذهن آگاهی و پذيرش استفاده شد. نتايج نشان داد که ذهن آگاهی و پذيرش کودکان گروه آزمايش در مراحل پسآزمون )1/111<P 14/11=F( و پیگیری )1/111<P 96/1=F( نسبت به مرحله پیش آزمون افزايش معناداری داشت در صورتی که در گروه کنترل اين معناداری مشاهده نشد. بحث و نتیجهگیری اين بررسی با هدف تعیین اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی بر تنظیم هیجانی کودکان دارای والدين مطلقه انجام شد. يافتهها نشان داد برنامه شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی منجر به تنظیم هیجانی کاهش نشانهه یا اضطراب خشم و افسردگی و افزايش توجه و پذيرش در کودکان دارای والدين مطلقه گرديد. همانطور که مالحظه گرديد برنامهی»شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی«تنظیم هیجانی را در کودکان دارای والدين مطلقه افزايش داده است در حالیکه اين نتیجه در گروه کنترل مشاهده نشد. اين رويداد با يافتههايی که نشاندهندهی تأثیر ذهنآگاهی بر افزايش تنظیم هیجانی است هماهنگ هستند )هارنت و داو 1 سالتر روئمر تال راکر و منین 116 و گراس 119(. نتايج اين پژوهشها نشان میدهد که افزايش گراس 11 جان 1 ذهنآگاهی منجر به کاهش اجتناب و يا درگیری بیش از حد با افکار و هیجانات ناراحتکننده میشود و بنابراين هیجانات را در حد متعادل نگه میدارد. در پژوهش حاضر کودکان دارای والدين مطلقه پس از دريافت شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی در تنظیم هیجانه یا خود در مقايسه با گروه کنترل به میزان قابل مالحظهای پیشرفت کردند. به منظور تبیین اين پیشرفت میتوان به عوامل زير اشاره کرد: برنامهی شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی موجب پرورش توجه آگاهانه در کودکان میشود )سمپل و همکاران 11(. اگر توجه آگاهانه به تنظیم هیجانی نسبت داده شود 1- Harnett & Dawe - Salters-Pedneault, Roemer, Tull, Rucker, & Mennin 3- John

15 01 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... ممکن است بهبودهای ايجاد شده در تنظیم هیجانی ناشی از افزايش کلی تجارب هیجانی مثبت و کاهش تجارب هیجانی منفی باشد. افزايش تجارب هیجانی مثبت با استفاده از تمرينهای ذهنآگاهی منجر به تسکین اضطراب و ديگر استرسه یا روانشناختی میگردد و بنابراين تنظیم بهتر هیجانات را در پی خواهد داشت. از طرف ديگر ذهنآگاهی با کاهش هیجانات منفی مهارت تنظیم هیجانی را در کودکان افزايش میدهد. کاهش هیجانات منفی ناشی از افزايش پذيرش افراد در خصوص محرکه یا برانگیزاننده آن است. پذيرش باعث چرخش توجه فرد به طرف جنبهه یا کمتر ناراحتکنندهی محرکه یا برانگیزاننده هیجان منفی میشود و بنابراين هیجانات منفی را کاهش میدهد. هايز و فلدمن )119( دريافتهاند که هیجانات میتوانند به وسیله اجتناب و يا با درگیری بیش از حد تنظیم شوند. اجتناب از تجارب کنونی میتواند شامل سوگیری انتخابی اطالعات تحريفهای شناختی ناپايداری هیجانی انحراف توجه يا عدم درگیری باشد. درگیری بیش از حد نیز دربرگیرندهی نشخوار نگرانی مزمن وسواسها امیال قوی يا رفتارهای اجباری است. هردوی اين راهکارهای تنظیم هیجان نیازمند انحراف توجه از تجارب زمان حال به طرف تجارب مبتنی بر خاطرات گذشته يا پیشگويیهای مبتنی بر آينده است. تفکر مبتنی بر گذشته ويژگی خلق افسرده است )مثل احساس گناه شرم خودسرزنشی( در حالیکه تفکر مبتنی بر آينده با خلق اضطرابی مرتبط است )مثل نگرانیهای وسواسگونه شکسته یا پیشگويانه و نتايج فاجعهآمیز(. افراد اغلب افکار انتخاب شده از گذشته انتظارات غیرواقع بینانه از زمان حال و ترسها و امیال در مورد آينده را با هم جمع کرده و از آنها يک تصوير میسازند. اين تصوير واقعیت را منعکس نمیکند. با زندگی کردن درون اين تصاوير سوءتعبیرهای شناختی ساخته شده و کودک آشفتگی هیجانی را تجربه میکند. توجه به زمان گذشته و آينده از توجه قابل دسترسی به زمان حال میکاهد. در برنامهی شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی کودکان ياد گرفتند که در زمان حال زندگی کنند و با انحراف توجه خود از تجارب مبتنی بر گذشته و آينده به تجارب زمان حال راهبردهای کارآمد و مؤثری را برای تنظیم هیجان به کار ببرند. به عالوه ذهنآگاهی به کودکان کمک میکند به آنچیزی که وجود دارد توجه کنند بدون اينکه بخواهند آن را تغییر دهند يا از آن اجتناب کنند. بدينترتیب افکار و هیجانات قوی کمتر

16 45 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) برانگیخته میشوند و فرد متوجه میشود که مجبور نیست درگیر آنها شود يا از آنها اجتناب کند. بنابراين شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی به کودکان کمک میکند تا هیجانات خود را بهتر مديريت کنند )لیهی 1 هوالس و جانکوسکی 11(. تنظیم هیجان از طريق نظريه درماندگی آموخته شده نیز قابل تببین است. طبق اين ديدگاه تجارب دوران اولیه زندگی درباره شکست منجر به شکلگیری اسنادهای پايدار کلی و درونی درباره کنترل شکست میشود. در اين حالت فرد خود را ملزم به کنترل تمام رويدادهای منفی میداند و عالوه بر اين موقعیته یا بالقوه تهديدکننده را نیز به صورت غیرقابلگريز قلمداد میکند. ازاينرو است که واکنشه یا هیجانی در فرد شدت يافته و اضطراب در او نمايان میشود. شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی با آموزش پذيرش زندگی در زمان حال و عدم قضاوت در مورد رويدادها احتماال از طريق کسب تجارب جديد و مثبت احساس درماندگی هنگام مواجهه با رويدادهای زندگی را کاهش میدهد و توانايی تنظیم هیجانات و تولید پیامدهای مثبت را در کودکان افزايش میدهد. کودکان دارای والدين مطلقه در تنظیم هیجانات خود و بکارگیری راهبردهای مديريت هیجان دچار مشکل هستند. سالترز پدنیلت و همکاران )116( علت اصلی ناتوانی در تنظیم هیجانات را ناکارآمدی فرد در ارزيابی مجدد حاالت خلقی منفی میدانند. ارزيابی مجدد مفهومی شناختی است و به معنی در نظر گرفتن موقعیت تهديدکننده به صورتیکه کمتر برای فرد آزاردهنده باشد و واکنشه یا هیجانی کمتری را در او تولید کند میباشد )گلدين منبر حکیمی کنلی و گراس تپر سگال و ايزلیچ 19(. 9 در پژوهشه یا گوناگون ارزيابی مجدد بهعنوان راهبردی مؤثر در تنظیم هیجانات و افزايش هیجانات سازگارانه در نظر گرفته شده است )گراس 11(. بهعبارت ديگر استفاده از ارزيابی مجدد با تجربه و بروز هیجانات مثبت و سطوح بااليی از بهزيستی همراه است )ويلسون مکلئود متیوز و رادرفورد 4 116(. با توجه به اينکه کودکان دارای هیجان منفی در تفسیر رويدادهای تهديدکننده دچار 1- Leahy - Howlas & Jankowski 3- Goldin, Manber, Hakimi, Canli, & Gross 4- Tepper, Segal, & Inzlicht 5- Wilson, MacLeod, Mathews, & Rutherford

17 41 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... سوگیری بوده و گرايش شديد به بروز واکنشه یا هیجانی منفی دارند بنابراين انتظار میرود که ارزيابی مجدد در آنها تقريبا دشوار باشد )ويناستاين براون و ريان 114 ولش 11(. به نظر میرسد برنامهی شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی با آموزش اين مفهوم به کودکان که افکار فقط»فکر«هستند احساسات فقط»حس«هستند و هیچ کدام واقعیت ندارند زندگی در زمان حال پذيرش افکار و احساسات عدم قضاوت در مورد رويدادها و سرانجام اينکه در موقع مواجهه با افکار و هیجانات کودکان فقط بايد مشاهده بپردازند ذهن آنها را برای تغییرات شناختی هموار میکند و ازاينرو است که کودک پس از دريافت درمان در تنظیم هیجانات و کنترل واکنشه یا هیجانی منفی خود توانمند میشود. اين پژوهش نیز مانند ساير پژوهشها با محدوديتهايی همراه بود. محدوديت اصلی وجود نگرش منفی نسبت به والدين و کودکان دارای والدين مطلقه بود که در مرحله نمونهگیری پژوهشگر را با مشکالتی از قبیل صرف زمان انرژی و هزينه فراوان مواجه ساخت. به عبارت ديگر والدين بسیاری از اين کودکان از ترس اينکه مبادا به آنها يا فرزندانشان برچسب طالق زده شود از شرکت در جلسات خودداری کردند يا حاضر به تکمیل پرسشنامه مربوط به مشکالت رفتاری کودکشان نشدند. محدوديت ديگر اين بود که آموزش و پرورش استان تهران با توجه به جنسیت از دادن مجوز مدارس پسرانه به پژوهشگران زن و برعکس خودداری کرد بنابراين در نمونه اين پژوهش تعداد شرکتکنندگان دختر بیشتر از تعداد پسران بود و اين امر تعمیم يافته ها به پسران را محدود میکرد. سرانجام با در نظر گرفتن موانعی که برای پژوهش روی نمونه مذکور وجود دارد پیشنهاد میشود برای کودکان دارای والدين مطلقه که نسبت به کودکان ديگر شانس بیشتری برای تجربه اضطراب افسردگی خشم و بهطورکلی هیجانات منفی دارند در کنار ابزار پرسشنامه از مصاحبهه یا عمیق و روشه یا مشاهدهای هم استفاده شود تا بتوان عوامل و متغیرهای مداخلهگر در فرآيند درمان را با دقت بیشتری شناسايی و کنترل کرد. همچنین پیشنهاد میشود که در صورت امکان به منظور جلب رضايت و همکاری بیشتر والدين جلسات آموزش ذهنآگاهی در مکانی بیرون 1- Weinstein, Brown, & Ryan - Welsh

18 4 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) از محیط مدرسه برگزار گردد. بهطورکلی با توجه به نتايج پژوهش حاضر مبنی بر اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی بر کاهش هیجانات منفی و افزايش توجه آگاهانه پذيرش و تنظیم هیجانی در کودکان دارای والدين مطلقه پیشنهاد میشود که اثربخشی اين برنامه روی گروهه یا ديگری از کودکان و نیز روی نوجوانان دارای مشکالت رفتاری مختلف نیز بررسی شود.

19 43 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... منابع فارسی زمانی اصل زهره )177(. هنجاریابی مقدماتی سیاهه اضطراب حالت- صفت کودکان روی دانشآموزان شهر تهران. پاياننامه کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمايی دانشگاه تربیت معلم تهران. طهماسیان کارينه )119(. مدلیابی خوداثرمندی در افسردگی نوجوانان ایرانی بر مبنای مدل عاملیتی بندورا از افسردگی. پاياننامه دکتری تخصصی روانشناسی بالینی دانشگاه علوم بهزيستی و توانبخشی. التین Achenbach, T.M., & Rescrla, L.A. (001). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlingron, VT: University of Vermont, Research Center of Children, Youth, & Families. Amato, P.R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 110, Amone-P Olak, K., Garnefsk, N., & Kraaij, V. (007). Adolescents caught between fires: Cognitive emotion regulation in response to war experiences in Northern Uganda. Journal of Adolescence, 30, Brever, M.M. (010). The effects of child gender and child age at the time of parental divorce on the development of adult depression (dissertation). Available from Proudest Dissertations and Theses database. Broderick, P. (005). Mindfulness and coping with dysphonic mood: Contrasts with rumination and distraction. Cognitive Therapy & Research, 9(5): Davis, P. T., Myers, R. L., & Cummings, E. M. (1996). Responses of children and adolescents to marital conflict scenarios as a function of the emotionality of conflict endings. Merrill-Palmer Quarterly, 4, 1-1. Davis, P.T., & Cummings, M. (1995). Children's emotions as organizers of their reactions to interfaculty anger: A functionalist perspective. Developmental Psychology, 31,

20 44 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) Goldin, P.R., Manber, T., Hakimi, S., Canli, T., & Gross, J. J. (009). Neural bases of social anxiety disorder: Emotional reactivity and cognitive regulation during social and physical threat. Archive of General Psychiatry, 66, Greco, L.A., Dew, S.E., & Ball, S. (005). Acceptance, mindfulness, and related processes in childhood: Measurement issues, clinical relevance, and future directions. In S. E. Dew & R. Baer (Chairs), Measuring acceptance, mindfulness, and related processes: empirical findings and clinical applications across child, adolescent, and adult samples. Symposium Presented at the Association for Behavior and Cognitive Therapies. Gross, J. J. (00). Emotion regulation: affective, cognitive, and social consequences. Psychophysiology, 39, Harnett, P.H., & Dawe, S. (01) Review: The contribution of mindfulness based therapies for children and families and proposed conceptual integration. Child and Adolescent Mental Health doi: /j x. Hayes, S.C., & Feldman, G. (004). Clarifying the construct of mindfulness in the context of emotion regulation and the process of change in therapy. Clinical Psychology: Science and Practice, 11, Hetherington, E.M., Cox, M., & Cox, R. (1976). Divorced fathers. Family Coordinator, 5, Howlas, P., & Jankowski, T. (013). A Cognitive Perspective on Mindfulness. International Journal of Psychology, 48(3): John, O.P., & Gross, J.J. (004). Healthy and unhealthy emotion regulation: Personality processes, individual differences, and lifespan development. Journal of Personality, 7, Johnston, J.R., Campbell, L.E.G., & Mayer, S.S. (1985). Latency children in post- separation and divorce dispute. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 4, Kelly, J.B. (000). Children's adjustment in conflicted marriage and divorce: a decade review of research. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39, Kovacs, M. (199). The children depression inventory (CDI). New York: Multihealth Systems, Inc. Leahy, R.L. (01). Introduction: Emotional Schemas, Emotion Regulation, and Psychopathology. International Journal of Cognitive Therapy, 5(4):

21 40 اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی توجه... Lee, L., Semple, R.J., Rosa, D., & Miller, L. (008). Mindfulnessbased cognitive therapy for children: Results of a pilot study. Journal of Cognitive Psychotherapy,, Perez-De-Albeniz, A., & Holmes, J. (000). Meditation: Concepts, effects and uses in therapy. International Journal of Psychotherapy, 5(1): Rottenberg, K.J., Kim, L.S., & Herman-Stahl, M. (1998). A role of primary and secondary appraisal in the negative emotions and psychological maladjustment of children of divorce. Journal of Divorce and Remarriage, 9, Salters-Pedneault, K., Roemer, L., Tull, M.T., Rucker, L. & Mennin, D.S. (006). Evidence of broad deficits in emotion regulation associated with chronic worry and generalized anxiety disorder. Cognitive Therapy Research, 30, Segal, Z.V., Williams, J.M.G., & Teasdale, J.D. (00). Mindfulnessbased cognitive therapy for depression: A new approach to preventing relapse. New York: Guilford Press. Semple, R.J., & Lee, J. (011). Mindfulness based cognitive therapy for anxious children. New York: New Harbinger Publications, Inc. Shields, A., & Cicchetti, D. (1997). Emotion regulation in school-age children: The development of a new criterion Q-sort scale. Developmental Psychology, 33, Shields, A., & Cicchetti, D. (1998). Reactive aggression among maltreated children: The role of attention and emotion dysregulation. Journal of Clinical Child Psychology, 7, Spielberger, C.D. (197). Anxiety: Current trends in theory and research, (vol.1). New York: Academic Press. Spielberger, C.D. (1999). State- trait anger expression inventory- TM: Professional manual. Florida: Psychological Assessment Resource, Inc. Spielberger, C.D., Edwards, C.D., Lushene, R.E., Montuori, J., & Platzek, D. (1983). State-trait anxiety inventory for children: Professional manual. Redwood City, CA: Mind Garden, Inc. Tepper, R., Segal, Z., & Inzlicht, M. (014). Inside the mindful mind: Mindfulness enhances emotional regulation through improvements in executive control. Current Directions in Psychological Science,, 449. DOI: / Wallerstein, J.S., & Lewis, J. (1998). The long term impact of divorce on children: a first report from a 5- year study. Family and Conciliation Courts Review, 36,

22 44 مجله دستآوردهای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید چمران اهواز )دورهی اول سال 1 تابستان 1314 شماره ) Weinstein, N., Brown, K., & Ryan, R. (009). A multi method examination of the effects of mindfulness on stress attribution, coping, and emotional well-being. Journal of Research in Personality. 43(3): doi: /j.jrp Weiss, R. (1976). The emotional impact of marital separation. Journal of social Issue, 39, Welsh, A. (013). Effects of trauma induced stress on attention, executive functioning, processing speed, and resilience in urban children. Seton Hall University Dissertations and Thesis. Wilson, J.E., MacLeod, C., Mathews, A., & Rutherford, E. (006). The causal role of interpretive bias in anxiety reactivity. Journal of Abnormal Psychology, 115, Zeidan, F., Johnson, S.K., Diamond, B.J., David, Z., & Goolkasian, P. (010). Mindfulness meditation improves cognition: Evidence of brief mental training. Consciousness and Cognition, 19():